Feministički oblik proizvodnje? Ne zvuči baš uvjerljivo, ali biće korisno kao vježba. Zato ćemo kratko razmisliti šta bi to moglo biti, kako bi to moglo izgledati. Treba nam najprije neka ideja šta je uopšte oblik proizvodnje, a onda skica sadašnjeg oblika proizvodnje i njegovih važnih dimenzija. Tek potom možemo pogledati kakav bi to bio feministički oblik ovoga kao njegovo prevazilaženje. Neće biti nimalo jednostavno u nekoliko paragrafa i sve što mogu je da iznesem neke preliminarije. U narednim ću tekstovima, ako bude prilike, vidjeti šta se tu dalje zbiva.

Recimo za početak da sve ljudske zajednice i svi pojedinačno stalno učestvuju u procesima organizacije materijala, postupaka, rada i koordinacije kojim sebi obezbjeđuju sredstva za život koja koriste i troše. Proces se normira i realizuje u kombinaciji samodiscipline i različitih oblika društvene prisile. To je oblik proizvodnje u generičkoj formi. On je društveno nužan. Počiva dalje na kulturno-simboličkoj razradi značenja i odgovarajućih, legitimnih oblika ovih odnosa. Iako univerzalan vrsti nije i prirodno determinisan zbog čega se i povijesno mijenjao i dugo su uporedo postojali različiti oblici. Tek smo se u našem vijeku zatekli u situaciji u kojoj je kapitalizam sam na svijetu. Dobro funkcioniše u svim političkim oblicima i kulturnim kontekstima i preuzima mjesto općeg pojma oblika proizvodnje. Zbog toga postaje teško zamisliva proizvodnja koja ne počiva na robnom obliku proizvoda i privatnom prisvajanju viškova izraženih monetarno na temelju vlasništva i koju ne pokreću ciljevi sopstvenog uvećavanja.

Podaci ipak pokazuju sam oblik vodi teškim i opasnim kontradikcijama: bazira na banalnom, ali neumoljivom zahtjevu za povećanjem potrošnje materijala i energije. Ideološko obećanje je da je to centralni mehanizam koji u kapitalističkom obliku proizvodnje može da omogući opšti prosperitet ili izlazak masa iz stanja siromaštva i zavisnosti. Uvećavanje upotrebe i potrošnje su cilj i motiv imanentni kapitalizmu. To je objašnjenje „hokejaške palice“ rasta koja počinje krajem 18 vijeka.

Hokejaška palica rasta

Izvor: Andreas Malm, Fosilni Kapital, 2018. str.362

Ovo ne znači da se prethodna društva ne „razvijaju“, ali znači da se razvijaju tako da ne uvećavaju sopstvene potrebe za materijalima i energijom. Tek sa usponom kapitalističkog oblika, razvoj tog tipa postaje sistemska prisila. Do tada se društveni odnosi reprodukuju kao društvena ili politička nastojanja, u formi prisile i otpora, da se održi određeni poredak. Na tome počivaju odnosi prije kapitalizma, a preživljavaju sve do danas u različitim oblicima. Oslobađanje od ove vrste prisile se dešava sa porastom moći privatnih bogatstava i njihove relativne moći spram drugih društvenih aktera. Progresivno raste i značaj finansijskih institucija, fondova i banaka. To postaju i izvori „zakonitosti“ kapitalizma koja se u dobroj mjeri može svesti na aktivnosti ekonomski moćnih aktera na različitim vremenskim skalama i sposobnosti da se one finansiraju, a potom na nužnost da se aktivnosti održe i uvećaju.

Napomene o feminističkim oblicima

Pitanje je kako smo se obreli u situaciji u kojoj je kapitalizam Oblik koji tjera po svojim zakonima i to u obliku palice.

Važan dio odgovora krije se u savremenom razumijevanju onog što zovemo ekonomija. Ekonomijom zovemo i disciplinu koja izučava ekonomske pojave i odnose, ali i fenomenologiju i empiriju rada, odmora, proizvodnje, privređivanja, preprodaje, prodaje, kupovine, propagande, trgovine, kreditiranja, špekuliranja, šverca i svega drugog i vedrog i mračnog. Osoba koja pomalo poznaje i jedno i drugo zna da između njih postoji priličan nesklad. Centralne teorije počivaju na snažnoj „šta-ako?“ premisi tj. važenje teorije zavisi od pretpostavke propisanih idealnih okolnosti; samo kada bi se stvarnost bolje prilagođavala teoriji – misli ekonomist. Ponegdje možemo pronaći eksplicitna priznanja. Profesor na Harvardu i autor jednog od najpoznatijih udžbenika ekonomije, Gregory Mankiw, znao je reći da „ekonomisti vole da zauzimaju pozu naučnika. Znam, jer često i sam to radim. Kad predajem dodiplomcima, vrlo svjesno opisujem polje ekonomije kao nauku, tako da nijedan student odmah ne stekne dojam da započinje neki klimavi akademski poduhvat.“ A prilično je klimav.

Takva poza discipline ima brojne nepoželjne posljedice. Jedna se tiče sposobnosti discipliniranih. Ne nauče povijest discipline niti razviju shvatanje da su kategorije i istraživanja discipline politički ulozi u širim političko-istorijskim kretanjima. Promakne im stoga, prosta činjenica da osnovni kategorijalni aparat discipline ima svoj izvor u analizi kapitalizma kao istorijski specifičnog oblika ekonomske organizacije, a ne u opštim pitanjima ekonomskih oblika i odnosa. Ne usvoje ni sposobnost da vide ulogu koju klasni, rasni, rodni, prostorni odnosi igraju u onome što načelno izučavaju. Ne nauče da su ekonomski odnosi, institucije, poreci ljudski izumi i da ne postoje nikakvi primordijalni impulsi ili nagoni na osnovu kojih jednostavno „izrastaju“ ekonomije određenih definitivnih društvenih oblika. Uglavnom nauče definicije, modele i poze, a onda šta znači raditi za firme i na stvarnim tržištima.

Druga je posljedica na razumijevanje „ekonomije“ svih onih koji nisu disciplinovani kao ekonomisti. Niko od laika ne razvije istinsko razumijevanje discipline kao dosljedno društvene, humanističke nauka koja kao i sve druge, uprkos svim svojim naprednim modelima i matematičkim izrazima, tumara u društvenim nedeterminisanostima. Tako disciplina i dalje ostaje obavijena aurom naučnosti.. U stvarnosti, kao i sa svim drugim društvenim stvarima, razviju više ili manje razrađeno razumijevanje praktične domene onoga što zovemo ekonomija, uslovljeno sopstvenim više ili manje ispresjecanim klasnim, rodnim, rasnim ili kakvim drugim društvenim pozicijama.

Napomena 1: Planete, zvijezde, njihove odnose ,atomske sile ili definitivne fizičke uslove biološkog postojanja života ne može da promijeni naš napor, ma koliko ingeniozan. S ekonomskim odnosima stvari stoje drugačije. Ekonomije su ljudski izgrađene, društvene strukture koje se iz tog razloga mogu mijenjati makar to nikako nije jednostavno onda kada one imaju svoju povijest, kao i jake i stabilne institucije i odnose moći na kojima počivaju. To što se danas neki oblici čine neizbježnim je posljedica njihove formacije tj. povijesnog kretanje tokom kojeg „oblik proizvodnje“ postaje „oblik društva“ tj. života samog. Jednom kada se određene sile pokrenu onda one zadobijaju status zakonitosti jer postaje izrazito teško njihovo zaustavljanje. Posljednjih je nekoliko godina pokazalo da na široj razini pokreta postoji svijest o tome. Jasno je da bi sve moralo da stane, a kad bi žene stale toliko bi toga stalo. Ovo nije dugoročna strategija i njene su ekonomske posljedice nejasne, ali jeste jedna bilješka u kritici političke ekonomije sadašnjosti. Treba nam nedisciplinovana disciplina ovog svijeta a ne modeli zamišljenog.

Idemo dalje. Tržišta, kao glavne institucije novog neizbježnog, jednako su rezultat namjernog ljudskog djelovanja i to više različitih aktera. Pogledajte unazad deset godina – nisu postojale kriptovalute niti npr. tržišta budućnosnicama vode niti platforme poput Volta, Glova ili Ubera. Nastala su tako što su ih države ili aktivno podržale i odobrile ili tako što nisu ništa poduzele. Posljednjih nekoliko decenija kapitalističkog osvajanja svijeta možemo posmatrati i kao sekvencu nastajanja novih tržišta za robe koje deceniju prije nisu postojale i novih poslova koji deceniju prije nisu postojali.

Napomena 2: Tržišta su jedan posebni oblik organizacije nužne ekonomske koordinacije. Postoje brojna, vrlo različita tržišta, i ona mogu obavljati različite zadatke i postizati različite ciljeve. Moguća je optimalna društvena koordinacija individualne inicijative i takmičarskih napora ekonomskih agenata u kojima su zadržane nagrade za ovakve aktivnosti, ali samo ako su one dio koordinacije na ravni društvenog plana. Ova je koordinacija moguća samo kada uvažimo važnost postojanja, izučavanja i razvoja drugih oblika ekonomske koordinacije, proizvodnje i realizacije i to u solidarnom, javnom, društvenom sektoru. Ove je funkcije onda moguće progresivno širiti tako da obuhvati sve veći spektar društveno određenih sektora usluga i roba tj. progresivno socijalizuje privatizovane poslove koju tržišna društva stvaraju i iziskuju. To zahtijeva elaboriran slobodno dostupni sistem koji razvija sposobnosti i omogućava autonomiju i od institucija i u odnosu na izvore direktne dominacije. Feministički oblik mora omogućiti razvoj sposobnosti svima unutar društvenih oblika čiji je ultimativni cilj takav razvoj.

Svijet je nejednako organizovan i resursi su nejednako raspoređeni, geografski i društveno. To je temeljna geo-povijesna činjenica. Ona ima svoje ekonomske i političke oblike, i povijesno varira. Nejednakost razvoja se očituje i kao internacionalna i kao nacionalna funkcija. Kapitalizam se oslanja na ove nejednakosti i neujednačenosti: potrebne su mu zone nejednake razvijenosti i populacije koje imaju nejednak pristup resursima i sredstvima za život.

Napomena 3: Suočavanje sa društvenim, institucionalnim i kulturno ukorijenjenenim rodnim i spolnim nejednakostima iziskuje strukture i infrastrukture koje omogućavaju maksimalnu osobnu autonomiju u odnosu na izvore prisile. One moraju dosljedno da uzmu u obzir i operacionalizuju „internacionalno“ i integrišu ga u institucije koje unutar datih okvira distribuišu društvena bogatstva u obliku „brige“, „podrške“, „staranja“, „pomoći“. Trebaju nam novi društveni oblici u ekonomiji.

Pojavna forma kapitalizma i dalje opčinjava. U našim je telefonima i svi na neki način učestvujemo u raskoši, glamuru, holivudu, misteriji i spletki zapada, istoka, bogatih, slijeđenih. Organizaciona forma i dalje čvrsto drži. Inercija i prisila su užasno jake. U sadašnjem trenutku samo već postojećim (!) kapacitetima i oblicima možemo nastaviti zadovoljavati dostignuti standard potrošnje milijardi, a oni su (kapaciteti i oblici) većinski kapitalistički. U isti je mah, sve manje onih koji mogu igorisati najnoviji razvoj događaja, uprkos svim slikama. Previše je blizu prišlo. Tiče se i nas ali i mnogih s kojima ne dijelimo dvorišta ili naselja, dok se vodstvo, odano centru jer jedino tako može, pretvara da ima dovoljno vremena da se pregovara i dogovora, uljuljkana u parohijalnom uvjerenju da radioaktivni oblak poštuje državne granice. Sve sugeriše da smo pred zidom.

Napomena 4:  zidovi se zidaju, ruše ili prepravljaju. Mogu se probiti vrata i prozori i širom otvoriti. Mogu biti okrugli.

2022.